Većim delom svoga toka reka Drina protiče kroz tesne gudure između strmih planina ili kroz duboke kanjone okomito odsečenih obala. Samo na nekoliko mesta rečnog toka njene se obale proširuju u otvorene doline i stvaraju, bilo na jednoj, bilo na obe strane reke, župne, delimično ravne, delimično talasaste predele, podesne za obrađivanje i naselja. Takvo jedno proširenje nastaje i ovde, kod Višegrada, na mestu gde Drina izbija u naglom zavoju iz dubokog i uskog tesnaca koji stvaraju Butkove Stijene i Uzavničke planine. Zaokret koji tu pravi Drina, neobično je oštar, a planine sa obe strane i toliko ublizu da izgledaju kao zatvoren masiv iz kojeg reka oizvire pravo, kao iz mrkog zida. Ali, tu se planine odjednom razmiču u nepravilan amfiteatar čiji promer na najširem mestu nije veći od petnaestak kilometara vazdušne linije.
Na tom mestu gde Drina izvija celom težinom svoje vodene mase, zelene i zapenjene, iz prividno zatvorenog sklopa crnih i strmih planina, stoji veliki i skladno srezani most od kamena, sa jedanaest lukova širokog raspona. Od tog mosta, kao od osnovice, širi se lepezasto cela valovita dolina, sa višegradskom kasabom i njenom okolinom, sa zaseocima poleglim u prevoje brežuljaka, prekrivena njivama, ispašama i šljivicima, izukrštana međama i plotovima i poškropljena šumarcima i retkim skupovima crnogorice. Tako, posmatrano sa dna vidika, izgleda kao da iz širokih lukova belog mosta teče i razliva se, ne samo zelena Drina, nego i ceo taj župni i pitomi prostor, sa svim što je na njemu i južnim nebom nad njim.
Na desnoj obali reke, počinjući od samog mosta, nalazi se glavnina kasabe, sa čaršijom, delom u ravnici, a delom na obroncima bregova. Na drugoj strani mosta, duž leve obale, proteže se Maluhino polje, raštrkano predgraže oko druma koji vodi put Sarajeva. Tako most, sastavljajući dva kraja sarajevskog druma, veže kasabu sa njenim predgrađem.
Upravo, kad se kaže veže, to je isto toliko tačno kao kad se kaže: sunce izlazi izjutra da bismo mi ljudi mogli da vidimo oko sebe i da svršavamo potrebne poslove, a zalazi predveče da bismo mogli da spavamo i da se odmmorimo od dnevnog napora. Jer taj veliki kameni most, skupocena građevina jedinstvene lepote, kakvog nemaju ni mnogo bogatije i prometnije varoši (“Još svega dva ovakva imaju u Carevini”, govorilo se u strao vreme), jedini je stalan i siguran prelaz na celom srednjem i gornjem toku Drine i neophodna kopča na drumu koji veže Bosnu sa Srbijom i preko Srbije, dalje, i sa ostalim delovima Turske Carevine, sve do Stambola. A kasaba i njeno predgrađe, samo su naselja koja se uvek neminovno razvijaju na glavnim saobračajnim tačkama i s obe strane velikih i važnih mostova.
Slika društva, datog u istorijskom preseku, u romanu „Na Drini ćuprija“ toliko je razuđena i slojevita da se može reći kako pisac-hroničar iz nadtemporalne tačke tvorca jedne moderne legende „vidi kroz vreme“, prozire njegovu suštinu i raspoznaje i svedoči ograničenost ljudskih moći, podjednako onih koji veruju da moć imaju i onih koji tu moć nikako nemaju. Most, kao nemi svedok, pamti ukrštaj i prividno trpeljivo prožimanje, a u stvari antagonizam različitih kultura, vera i tradicija i dve civilizacije, istočne i zapadne. Most je, zapravo, postojana, jedina nepromenljiva, večita tačka na kojoj se trenje i komešanje što neminovno porađaju sukobe (na nivou likova i na nivou država) oseća i vidi jasnije nego drugde, u gotovo kristalno čistom, opredmećenom obliku.
Unutar metaforičke dimenzije mosta – povezivanja dveju obala i mirenja različitih kulturnih identiteta – nalazi se i simbolička dimenzija čovekovog postojanja. Znalajni događaji u životima glavnih likova usko su povezani sa dešavanjim au vezi sa mostom, pa se iz toga zaključuje da most povezuje individualnu i kolektivnu sudbinu, a sve sa idejom da prikaže podelu uslovljenu nacionalnim i kultunrim raskolom i naglasi prolaznost života u odnosu na postojanost mosta.
Marš na Drinu
O značaju i poštovanju koji narod u ovim krajevima oseća prema Drini govori i činjenica da neslužbenu srpsku himnu predstavlja kompozicija posvećena upravo njoj.
“Marš na Drinu” Stanislava Biničkog predstavlja najpoznatiju i najizvođeniju numeru na Balkanu, a aktuelan je više od sto godina. Ovo veličanstveno muzičko delo nastalo je u slavu hrabre srpske vojske koja je herojskim maršem žurila ka reci Drini u odbranu otadžbine, napadnute od višestruko nadmoćnijeg austrougarskog neprijatelja. Stanislav Binički, nadahnut junaštvom srpskih ratnika u Cerskoj bici, koja je i prva značajna srpska pobeda u Velikom ratu, komponovao je moćni “Marš na Drinu” i posvetio ga legendarnom “Gvozdenom puku”. Tokom rata je često izvođen među srpskim trupama, a kasnije je dostigao takvu popularnost da su ga izvodili i orkestri savezničkh armija.
Nakon dolaska komunista na vlast, pesma je prećutno bila zabranjena kao nacionalistička, a popularnost joj je vratio niko drugi do Iva Andrića, koji je na dodelu Nobelove nagrade poneo plošu upravo sa ovom kompozicijom, koja je oduševila prisutne. Nakon tog gesta, ova muzička tema je postala neverovatno popularna u Skandinaviji, a potom i svetski hit sa brojnim obradama, te je tako snimljeno i 25 ploča sa raznim adaptacijama, svetskih i domaćih muzičara.
Na Drini – Vojislav Ilić
Kroz tučna polja i pitome ravni,
Srditim tokom, u nedogled tavni,
Ti širiš tvoja šuštajuća krila,
O, Drino, vodo mila.
Obale tvoje šarenilo krasi,
Ko ljupki venac nevestinske vlasi,
Al’ tvoj se talas ravnodušno kreće,
Ostavlja rosno cveće.
Talasi mili ravnodušno tako
Ostavljah i ja što sve ljubljah jako,
I gonim – jurim – a gde li ću stati,
– Sudba će, možda, znati.